حاكم نيشابورى ( متوفاى 405 ه' ) از داود بن ابو صالح نقل مى‏كند : روزى مروان حَكَم ديد كه شخصى صورت خود را بر قبر پيامبر ( ص ) گذاشته است ، با شتاب سوى او آمد و گردن او را گرفته ، از جاى بلند كرد و گفت: مى‏دانى چه مى‏كنى ؟! منظور وى اين بود كه چرا به زيارت سنگ و كلوخ آمده اى ! زائر كه ابو ايوب انصارى - از صحابه پيامبر ( ص ) - بود گفت: آرى خوب مى‏دانم كه چه مى‏كنم ! من هرگزبه زيارت سنگ نيامده‏ام ، بلكه به‏زيارت پيامبر ( ص ) آمده‏ام.
‏ از رسول‏اللّه ( ص ) شنيدم كه فرمود: «بر دين خدا گريه نكنيد اگر متولّيانش اهل بودند ، و آنگاه كه نااهلان برآن حكم راندند ،برايش بگرييد .»
‏ جالب است كه اين حديث را حاكم و ذهبى هر دو صحيح مى‏دانند!
‏ از اين رخداد تاريخى به‏خوبى روشن مى‏شود كه ريشه اين تفكّر از بنى‏اميه و به خصوص مروان بن حكم؛ همان طرد شده رسول‏اللّه ( ص ) است . مستدرك حاكم ، ج‏4 ، ص 560

1 - آرى ، فاطمه زهرا ( س ) از تربت قبر پيامبر ( ص ) برداشت و بر چشمانش گذاشت و چند بيت شعر سرود . ارشاد السارى ، ج‏3 ، ص‏352.
‏ 2 - ابو ايوب انصارى صورت خود را روى قبر شريف پيامبر ( ص ) گذاشت . مستدرك حاكم ، ج 4 ، ص 560 - وفاء الوفا ، ج‏4 ، ص‏1404.
‏ 3 - بلال حبشى خود را روى قبر شريف پيامبر ( ص ) انداخت و بدن خود را به قبر مى‏ساييد ؛ «فَجَعَلَ يَبْكي عِندَهُ وَ يُمَرِّغُ عَلَيهِ» . سير اعلام النبلاء ، ج 1 ، ص‏358 ؛ اسدالغابه ، ج‏1 ، ص‏208.
‏ 4 - عبداللّه بن عمر دست خود را روى قبر شريف مى‏گذاشت . شرح الشفاء ، ج‏2 ، ص‏199.
‏ 5 - ابن منكدر - تابعى - صورت خود را روى قبر پيامبر ( ص ) مى‏گذاشت و مى‏گفت: هر زمان مشكل و يا فراموشى و لكنت زبان برايم پيش مى‏آيد ، از قبر پيامبر ( ص ) شفاء و يارى مى‏طلبم . سير اعلام النبلاء ، ج‏3 ، ص‏213

آرى ، از احمد بن حنبل رييس مذهب حنابله ، و رملى شافعى و محب‏الدين طبرى و ابو الصيف يمانى - يكى از علماى بزرگ مكه و زرقانى مالكى و عزامى شافعى و ديگران نقل شده است ، كه تفصيل آن به اين شرح است:
‏ 1 - عبداللّه ، فرزند احمد بن حنبل مى‏گويد: از پدرم پرسيدم: مسّ منبر رسول‏اللّه و تبرّك با مس آن ، و بوسيدن و يا مس و متبرّك شدن به قبر شريف و يا بوسيدن آن به قصد ثواب ، چه حكمى دارد؟ پدرم گفت: هيچ اشكالى ندارد . الجامع فى العلل و معرفة الرجال ، ج‏2 ، ص‏32 ؛ وفاءالوفا ، ج‏4 ، ص‏1414.
‏ 2 - رملى شافعى مى‏گويد: تبرّك به قبر پيامبر ( ص ) و يا عالم و يا اوليا جايز است و بوسيدن و استلام آن ايرادى ندارد . كنز المطالب ، ص‏219.
‏ 3 - محب الدين طبرى شافعى گويد: بوسيدن قبر و دست گذاشتن روى آن جايز است و سيره و عمل علما و صالحان بر آن است . اسنى المطالب ، ج‏1 ، ص‏331.
‏ 4 - از نظر تاريخى ثابت شده است كه مردم از خاك پاك قبر پيامبر( ص ) و حضرت حمزه بلكه از كلّ مدينه به عنوان تبرك بر مى داشتند و رواياتى هم وارد شده كه تربت مدينه شفاى هر دردى است و امان از جذام و صداع.
‏ از جمله زركشى مى‏گويد : تربت قبر حمزه از منع برداشتن خاك حرمين ، استثنا شده است؛ زيرا اتفاق همگان بر جواز نقل آن براى معالجه صداع است . وفاء الوفا ، ج‏1 ، ص‏69.
‏ ابو سلمه از پيامبر ( ص ) نقل مى‏كند : «غُبارُ الْمَدِينَةِ يُطْفِي الْجذام».
‏ ابن اثير جزرى از پيامبر ( ص ) نقل كرده:
‏ «وَالَّذي نَفْسِي بِيَدِهِ إنَّ في غُبارِها شِفاءٌ مِنْ كُلِّ داءٍ».
‏ «سوگند به كسى كه جان من در دست اوست ، غبارِ خاك مدينه شفاى از هر دردى است .»
‏ سمهودى مى‏نويسد: روش صحابه و ديگران اين بود كه از خاك قبر پيامبر ( ص ) برمى‏داشتند وفاء الوفا ، ج‏1 ، ص‏544

دو مورد ذيل ، نمونه‏اى هستند از موارد بسيار كه از نظر شما مى‏گذرد:
‏ * تبرك به قبر و خاك قبرِ سعد بن معاذ صحابى
‏ ابن سعد و ذهبى مى‏گويند: شخصى مقدارى از خاك قبر سعد بن معاذ برداشت ، سپس نگاهى به آن كرد ، ناگهان آن را مشك يافت . طبقات الكبرى ، 3 ، 10 - سير اعلام النبلاء ، 1 ، 289.
‏ ***
‏ * تبرّك به خاك قبر عبداللّه حداّنى
‏ ابونعيم اصفهانى و ابن حجر عسقلانى مى‏گويند : حدانى در سال 183 ه'. در روز هشتم ذى‏الحجه - يوم الترويه - كشته شد و مردم از خاك قبراو همانند مشك برمى‏داشتند و در لباس و پيراهن خود قرار مى‏دادند . حلية الاولياء ، ج 2 ، ص 258 - تهذيب التهذيب ج 5 ، ص 310.
‏ البته راجع به قبر بخارى در سمرقند ، و ابن تيميه نيز مطالبى نقل شده است ، رجوع شود به طبقات الشافعية ج 2 ص 233 ، سير اعلام النبلاء ، ج 12 ، ص 467 - البداية و النهايه ، ج‏14 ، ص‏136.

اگر كسى بگويد: اى محمد ، حاجت مرا روا كن و منظورش شفاعت و وساطت و دعا براى تعجيل و انجام كار باشد هيچ اشكالى به نظر نمى‏رسد . آيات زيادى داريم كه ظاهرش صدور فعل از بنده خداست؛ { ...وَارْزُقُوهُمْ فِيهَا وَاكْسُوهُمْ...} . نساء : 5.
‏ { وَمَا نَقَمُوا إِلَّا أَنْ أَغْنَاهُمْ اللَّهُ وَرَسُولُهُ...}. توبه : 74.
‏ { وَلَوْ أَنَّهُمْ رَضُوا مَا آتَاهُمْ اللَّهُ وَرَسُولُهُ...} . توبه : 59.

‏ با اينكه بى نياز كننده ، تنها خداوند است ، ليكن در اين آيات ، خداوند - عزّوجلّ پيامبر ( ص ) و مؤمنين را نيز رازق و شريك در اغنا وبى‏نيازى دانسته است . علاوه اينكه ، صحابه به هنگام گرفتارى به قبر پيامبر ( ص ) متوسّل مى‏شدند.
‏ عسقلانى مى‏گويد : در زمان خلافت عمر مردم گرفتار قحطى و خشكسالى شدند ، شخصى از اصحاب به قبر پيامبر ( ص ) متوسّل شد و گفت يا رسول اللّه «اِسْتَسْقِ لِأُمَّتِكَ فَاِنَّهُمْ قَدْ هَلَكُوا ...» فتح البارى ، ج‏2 ، ص‏557. و شخصيت هايى چون ابن حِبّان و ابن خُزيمه و ابوعلى خلال ، شيخ الحنابله در زمان گرفتارى به قبور اهل بيت پيامبر ( ص ) متوسّل مى‏شدند:
‏ الف - ابن حِبّان (متوفاى 350 ه' .) در كتاب خود «الثقات» مى‏گويد: بارها به زيارت قبر على بن موسى الرضا( ع ) رفتم و در مدتى كه در طوس بودم ، هر وقت مشكلى بر من عارض مى‏شد ، به زيارت قبر آن حضرت مى‏رفتم و از خداوند مى‏خواستم كه مشكلم را برطرف كند و الحمد للَّهِ مشكلم برطرف مى‏شد و اين معنا را مكرّر امتحان كردم و نتيجه گرفتم . كتاب الثقات ، ج 8 ، ص‏456.
‏ ب - ابن خُزيمه؛ هموكه شيخ بخارى و مسلم و به اصطلاح شيخ الاسلام است ، شاگردى دارد به نام محمد بن مومل . وى مى‏گويد: به همراه استادم ابن خزيمه و جمعى از اساتيد به زيارت بارگاه قبر على بن موسى الرضا ( ع ) در طوس رفتيم ، استادم ابن خزيمه چنان در برابر آن بقعه متبركه تعظيم و تواضع كرد كه همگى در شگفت مانديم . تهذيب التهذيب ، ج‏7 ، ص‏339.
‏ ج - ابو على خلال ، شيخ حنابله مى‏گويد: هرگاه به مشكلى برمى‏خورم قبر موسى‏بن جعفر ( ع ) را زيارت مى‏كنم و به ايشان متوسل مى‏شوم و خداوند نيز مشكل مرا آسان مى‏كند . تاريخ بغداد ، ج‏1 ، ص‏120.
‏ د - محمد بن ادريس شافعى به قبر ابو حنيفه و احمدبن حنبل به قبر شافعى متوسل مى‏شدند . مناقب ابى حنيفه ، ج‏2 ، ص‏199.
‏ ه' مسلمانان ، به قبر ابو ايوب انصارى متوسل مى‏شدند و براى طلب باران به قبر ايشان پناه مى‏بردند . مستدرك حاكم ، ج‏3 ، ص‏518.
‏ و - ابن خلكان و ذهبى مى‏گويند: مردم براى طلب باران به قبر ابن فورك اصفهانى ( متوفاى 406 ه' ) متوسل مى شدند و فيات الاعيان ،ج 4 ص 272 - سير اعلام النبلاء ،ج 17 ،ص 215 ؛ راجع به بخارى و مردم سمرقند مطلبى نيز ذكر شده ، رجوع شود به طبقات الشافعيه ، 12 ، 469 - و طبقات الشافعيه ،ج 2 ص 234.
‏ نكته مهم اين است كه بزرگان اهل سنت به صراحت مردم را تشويق به استغاثه و توسل كرده‏اند.
‏ قسطلانى گويد: شايسته است كه زائر در كنار قبر پيامبر( ص ) زياد دعا و استغاثه كند و متوسل شود و طلب شفاعت بخواهد و بى تابى كند و سزاوار است كه خداوند شفاعت پيامبر ( ص ) را در حق او بپذيرد . المواهب اللدنيه ، ج‏3 ، ص‏417.

 در پاسخ اين پرسش ، از كتاب و سنّت مى‏توان بهره جست و فعل صحابه نيز بر آن بوده:
‏ الف - قرآن كريم :{ وَلَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنفُسَهُمْ جَاءُوكَ...}. نساء : 64.
‏ «اگر به خود ستم كردند ، سراغ تو مى‏آيند و استغفار مى‏كنند و تو اى محمد ، براى آنان طلب مغفرت كنى...».
‏ اين آيه به زيارت پيامبر( ص ) در حيات و ممات تشويق مى‏كند؛ چنانكه سبكى مى‏گويد : علما از اين آيه عموميت؛ يعنى زمان حيات و وفات پيامبر( ص ) را استفاده كرده‏اند ، چون طبق روايات از پيامبر ( ص ) نقل شده : «حَياتي خَيرٌ لَكُمْ تحدثون و نحدث لكم و وفاتي خير لكم تعرض عليّ أعمالكم...» طرح التثريب ، ص‏297.
‏ ب - سنت پيامبر اكرم( ص ):
‏ روايات و احاديث بسيارى از رسول اللّه( ص ) در تشويق به زيارت قبر شريف خود ، پس از رحلتش ، نقل شده است : «مَنْ زَارَ قَبْرِي وَجَبَتْ لَهُ شَفَاعَتِي» . السنن الكبرى ، ج‏5 ، ص‏24 5. ‏

‏ ج - فعل صحابه:
‏ عبدالرزاق و بيهقى و ابن عبدالبر روايت كرده‏اند كه حضرت فاطمه زهرا(س) ، هر جمعه به زيارت قبر عموى خود حضرت حمزه مى‏رفت ودر آنجا نماز مى‏خواند و گريه مى‏كرد.
‏ حاكم نيشابورى مى‏گويد : سند و راويان اين حديث تماماً ثقه هستند. مصنف عبدالرزاق 3: 572 - مستدرك حاكم ، ج 1 ،377 - السنن الكبرى 4 ، 131 - تمهيد شرح مو طا ، 3 ، 234 - و از خليفه ثانى و عبدللَّه‏بن عمر نيز نقل شده كه به هنگام بازگشت از سفر ، ابتداء قبر پيامبر ( ص ) را زيارت مى‏كردند شفاء السقام ، ص‏44 وفاء الوفاء 4 ،1340..

خير ، به دلايلى كه در ذيل مى‏آوريم:
‏ الف - احتمال مى‏رود كه مستثنى منه در اين حديث ، مكان يا مسجد باشد ولى قسطلانى‏ ارشاد السارى ج 2 ، ص 332. ، تأكيد دارد كه مراد مسجد است . بنابراين ، هيچ دلالتى بر «حرمت قصد زيارت» مشاهد متبركه ندارد.
‏ ب - اين حديث در مورد خودش نيز مورد عمل نيست؛ زيرا اگر مراد اين است كه: «جايز نيست قصد كردن به هيچ مسجدى جز سه مسجد...» با عمل پيامبر( ص ) كه به‏طور قطع هر شنبه به مسجد قبا مى‏رفتند ، مخالف است.
‏ ج - بلال حبشى به يقين ، به قصد زيارت قبر پيامبر ( ص ) از شام به مدينه آمد و جريان او معروف است.
‏ د - علماى فريقين (شيعه وسنى) قصد كردن زيارت پيامبر ( ص ) را راحج دانسته و در برابر ابن تيميه - يعنى همان كسى كه شبهه حرمت زيارت را مطرح كرد - به شدت موضع گرفتند.
‏ * - قسطلانى مى‏گويد: «قول ابن تيميّة حيث منع زيارة قبر النبي( ص ) وَهُوَ مِن أبشع المسائل المنقولة عنه» . ارشاد السارى ، ج 2 ، ص 329.
‏ «گفتار ابن تيميه در منع زيارت قبر رسول اللّه ( ص ) از بدترين مسائلى است كه از او نقل شده است .»
‏ * - غزالى مى‏گويد: «كلّ من‏يتبرك بمشاهدته( ص ) في‏حياته ، يتبرك بزيارته بعد وفاته ويجوز شدّالرحال لهذا الغرض» . احياء العلوم ، ج‏1 ، ص‏258 ؛ ذهبى در استدلال به اين حديث تأمل دارد. سير اعلام النبلاء ، ج‏4 ، ص‏484.
‏ «هركس پيامبر ( ص ) را در حال حيات مى‏ديد و متبرك مى‏شد ، بعد از وفات ايشان نيز با زيارت حضرت از ايشان متبرك مى‏شود و شدّ رحال و قصد زيارت پيامبر ( ص ) نيز جايز است.»
‏ ه' احاديثى از طريق فريقين داريم كه تأكيد بر زيارت مطلق قبور دارد.
‏ عَنِ النَّبيّ( ص ) : «نَهَيْتُكُمْ عَنْ زِيَارَةِ الْقُبُورِ أَلا فَزُورُوهَا» . صحيح مسلم ، ج‏3 ، ص‏65.
‏ جمهور اهل سنت ، از عبارت «فَزُورُوهَا» استفاده استحباب كرده‏اند ولى ابن حزم برداشت وجوب كرده است . التاج الجامع للاصول ، ج‏1 ، ص‏381.

پاسخ اين پرسش را اينگونه مى‏توان داد:
‏ الف - احاديثى داريم كه مى‏گويد حضرت فاطمه زهرا( س ) و يا عايشه به زيارت قبور مى‏رفتند؛ «إِنَّ فاطِمَةَ كانَتْ تَزُورُ قَبْرَ عَمِّها حَمْزَةَ كُلّ جُمُعَةٍ فَتُصَلّي وَتَبْكِي عِنْدَهُ»: سنن الكبرى ، ج‏4 ، ص‏132 ؛ مصنف عبدالرزاق ، ج‏3 ، ص‏572.
‏ «فاطمه زهراء ، هر جمعه به زيارت قبر عمويش حمزه مى‏رفت و آنجا نماز مى‏خواند و گريه مى‏كرد .»
‏ ابن أبى مليكه مى‏گويد: «رَأَيْتُ عائِشَةَ تَزُورُ قَبْرَ أَخِيها عَبْدالرَّحْمن وَماتَ بِالْحبشي وَ قُبر بمكة» . مصنف عبدالرزاق ، ج‏3 ، ص‏570 - معجم البلدان 2 ،214.
‏ «عايشه به زيارت قبر برادرش عبدالرحمان در مكه مى‏رفت ...او در منطقه‏اى به نام حبشى كه در نزديكى مكه است مُرد و به مكه انتقال يافت و دفن گرديد».
‏ ب - اين حديث - لَعَنَ اللّه زائرات القبور با حديث بُريده نسخ شده و يا معارض است ، چنانكه حاكم نيشابورى و ذهبى به آن تصريح كرده‏اند.
‏ و روايت بريده: «نَهى‏ رَسُول‏اللّه ( ص ) عَنْ زِيارَةِ الْقُبُورِ ثُمَّ أَمَرَ بِزِيارَتِها» . السنن الكبرى ، ج 4 ، ص 131 ؛ مستدرك حاكم ، ج 1 ، ص 374 .
‏ ج - علماى اهل سنت فتوى به استحباب زيارت قبور براى زنان داده‏اند:
‏ * ابن عابدين مى‏گويد : «هل تستحبُّ زيارة قبره ( ص ) للنساء؟
‏ الصحيح : نعم بلا كراهة ، بشروطها على ما صرّح به بعض العلماء اما على الأصحّ من مذهبنا و هو قول الكرخي وغيره: من أنّ الرّخصة في زيارة القبور ثابتة للرجال و النساء جميعاً فلا اشكال و اما على غيره فذلك نقول بالاستحباب لإطلاق الأصحاب بل قيل واجبة» . رد المحتار ، ج 2 ، ص 263 ؛ المواهب اللدنيه ، ج 3 ، ص 405.
 « آيا زيارت قبور براى زنها استحباب دارد؟
‏ آرى هيچ كراهتى هم ندارد ، البته طبق ضوابط و شرايطى كه بعضى از علما بدان اشاره كرده‏اند.
‏ صحيح تر نزد ما و كرخى و ديگران اين است كه جواز زيارت قبور براى مردان و زنان ثابت است و هيچ اشكالى در آن نيست. اما بنا بر غير مذهب - و مبناى - ما ، باز هم قائل به استحباب هستيم چون اصحاب به طور مطلق فتوى به استحباب داده و ويژه مردها ندانسته‏اند . بلكه بعضى قائل به وجوب آن شده‏اند .»
‏ د - اين حديث (لَعَنَ اللَّهُ زائرات الْقُبُور) سه طريق دارد كه هر سه ضعيف است:
‏ در طريق اول ابن خثيم است و گفته‏اند كه به احاديث او احتجاج و استدلال نمى‏شود . ميزان الاعتدال ، ج‏2 ، ص‏45 9. ‏
‏ در طريق دوم باذان است كه او هم مورد احتجاج نيست . تهذيب الكمال ، ج‏4 ، ص‏6.
‏ در طريق سوم عمر بن ابى سلمه است كه او را هم ضعيف دانسته‏اند. سيراعلام النبلاء ، ج‏6 ، ص‏33.

 در پاسخ اين پرسش بايد گفت:
‏ الف - آيه شريفه { وَلَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنفُسَهُمْ جَاءُوكَ...} دلالت بر رجحان دعا در كنار قبر پيامبر( ص ) دارد ، چون كلمه «جَاءُوكَ» هم شامل زمان حيات است و هم شامل زمان رحلت.
‏ ب - فاطمه زهرا( س ) هر هفته - روز جمعه - كنار قبر حضرت حمزه حضور مى‏يافت و در آنجا نماز مى‏گزارد و گريه مى‏كرد.
‏ حاكم‏نيشابورى گويد: راويان اين حديث همگى ثقه هستند . مستدرك حاكم ، ج 1 ، ص 377 .
‏ ج - سيره مسلمين بر اين بوده است.
‏ * ابن خلكان مى‏گويد : سيده نفيسه ، دختر حسن بن زيد بن الحسن بن على (ع) در محله‏اى به نام «درب‏السباع» به خاك سپرده شده و قبر او - در مصر معروف به استجابت دعا است و بسيار هم مجرب است و فيات الاعيان ، ج 5 ، ص 424.
‏ * شافعى نيز مكرّر به زيارت قبر ابو حنيفه مى‏رفت و دو ركعت نماز مى‏گزارد . تاريخ بغداد ، ج 1 ، ص 123.
‏ * زهرى هم درباره دعا كنار قبر معروف كرخى مطالبى را نقل كرده است . سير اعلام النبلاء ، ج 9 ، ص 343.
‏ * جزرى نيز راجع به قبر شافعى چيزهايى را نقل مى‏كند . الجواهر المضيئه ، ج 1 ، ص 461.

در پاسخ اين پرسش نيز - مانند پرسشهاى پيشين - بايد به چند نكته بپردازيم:
‏ الف - افرادى كه در سند اين حديث آمده‏اند ، يا ضعيف هستند و يا مجهول؛ مثلاً «عبدالوارث» نزد علماى رجال اهل سنت مردود است ، چون قَدَرى مسلك بوده‏است . و «ابو صالح» مردّد بين ضعاف و ثقات است و «عبداللّه بن عثمان» منكر الحديث و ابن بهمان ، شناخته شده نيست . پس حديث از نظر سند مشكل دارد.
‏ ب - حديث هيچ دلالتى بر حرمت نمازگزارى و دعا كردن در جوار قبور ندارد؛ زيرا اشاره به روايت كنيسه حبشه دارد كه به هنگام مرگ فردى از صالحان خود ، مسجدى بر روى قبرش بنا مى‏كردند و عكس هايى روى آن مى‏گذاشتند و به سوى آن عكس ها و قبر سجده مى‏كردند و اين معنا ارتباطى به خواندن نماز براى خداوند و رو به كعبه ايستادن در كنار قبور صالحان ندارد.
‏ * قرطبى مى‏گويد : «اِنَّما صوَّر اوائلهم الصور ليتأنسوا بها ويتذكّروا أفعالهم الصالحة فيجتهدون كإجتهادهم ويعبدون عند قبورهم ثمّ خلَّفهم قوم جهلوا مرادهم و وسوس لهم الشيطان: إن اسلافهم كانوا يعبدون هذه الصور ويعظّمونها فحذّر النبي عن مثل ذلك» . ارشاد السارى ، ج‏3 ، ص‏497.
‏
‏ * « نياكان آنان عكس‏هايى از مردگان خود ترسيم كردند تا به آن اُنس گيرند و به ياد افراد صالحشان باشند و همچون آنان جديت و تلاش كنند و در كنار قبرشان به عبادت خدا بپردازند . ولى بازماندگان آنها به اهداف و مقاصد نياكان خود جاهل بودند و شيطان هم وسوسه كرده ، به آنان چنين القا كرد كه نياكان شما اين عكس‏ها را مى پرستيدند و آن را تعظيم مى‏كردند ، پس پيامبر ( ص ) مردم را از اين انحراف بر حذر داشت .» بنابراين ، هيچ دلالتى بر حرمت دعا و زيارت كنار قبور انبيا و صلحا ندارد.
‏ * بيضاوى مى‏گويد : «لمّاكانت اليهودوالنصارى يسجدون لقبور الأنبياء تعظيما لشأنهم ويجعلونها قبلة يتوجّهون في الصلاة نحوها واتخذوها اوثاناً ، لعنهم النبيّ( ص ) ...» ارشاد السارى ، ج‏3 ، ص‏479.
‏ * « چون يهود و نصارى بر قبور انبيا سجده مى‏كردند و آن را قبله - و جهت - نماز قرار مى‏دادند و همانند بت با آن رفتار مى‏كردند ، مورد لعن پيامبر ( ص ) قرار گرفتند.
‏ و اين معنا هم هيچ ارتباطى با زيارت قبر پيامبر ( ص ) و ائمه طاهرين و صلحا و نماز خواندن براى خداوند - در آنجا - ندارد.
‏ ج - بسيارى از علماى اهل سنت فتوى به جواز نماز خواندن در مقبره‏ها داده‏اند؛ از جمله آنها مالك بن انس است:
‏ - «كان مالك لا يرى بأساً بالصلاة في المقابر و هو اذا صلّى في المقبرة كانت القبور بين يديه وخلفه و عن يمينه وشماله».
‏ - و قال مالك لا بأس بالصلاة في المقابر و قال بلغني إن بعض اصحاب النبي كانوا يصلّون في المقبرة» . المدونة الكبرى‏ ، ج‏1 ، ص‏90.
‏ مالك مى‏گويد : نماز خواندن در قبرستان اشكال ندارد و چنين مى‏پنداشت كه اگر در اطراف نمازگزار قبرهايى باشد باز هم مشكلى به نظر نمى‏رسد.
‏ - عبدالغنى نابلسى مى‏گويد : «اذا كان موضع القبور مسجداً أو على طريق ، أو كان هناك أحد جالساً ، أو أن قبر وليّ من اولياءاللّه أو عالم من المحقّقين ، تعظيماً لروحه المشرفة ، على تراب جسده اعلاماً للناس اِنّه وليّ ليتبركوا به ، و يدعوااللّه عنده فيستجاب لهم ، فهو أمر جائز ، لا مانع منه» . الحديقة النديه ، ج‏2 ، ص‏630.
‏ « اگر قبرى مسجد شود يا در راه واقع شود... و يا قبر يكى از اولياءاللّه باشد ، و يا عالمى از محققين براى تعظيم روان تابناك او براى اعلام و آگاهى دادن به اينكه او يكى از اولياء اللّه است تا مردم به او تبرك جويند و در كنار آرامگاهش او دعا كنند و مستجاب شود . البته اين كار جايز است و منعى ندارد .»

 به چند دليل پاسخ اين پرسش منفى است و منعى ندارد:
‏ الف دليلى بر حرمت ، جز روايت ابى الهياج نيست‏ صحيح مسلم ، ج‏3 ، ص‏61. و نيز اين روايت از نظر سند مورد اشكال است؛ زيرا وكيع و حبيب‏بن ابى‏ثابت از راويان سند اين حديث هستند و هر دو از نظر اهل سنت مورد بحث مى‏باشند.
‏ ب - در دلالت حديث نيز جاى بحث و گفتگو وجود دارد؛ چون «وَ لا قَبراً الاّ سوّيته» به معناى تخريب بناى قبور نيست بلكه به معناى مسطح كردن آن در مقابل تسنيم؛ يعنى بلند كردن قبر و بالا آوردن؛ آن همانند كوهان شتر است.
‏ قسطلانى مى‏گويد : «السنة في القبر تسطيحه و انَّه لا يجوز ترك هذه السنّة لمجرّد انّها صارت شعاراً للروافض وانّه لا منافات بين التسطيح و حديث ابى هياج : لأنّه لم يُرَد تسويته بالأرض و انّما أراد تسطيحه جمعاً بين الأخبار ...» ارشاد السارى ، ج‏2 ، ص‏468.
‏ « سنت پيامبر ( ص ) همان مسطح كردن قبر است و اين سنت - چون شعار پيروان مذهب شيعه گرديده - جايز نيست رها شود و هيچ منافاتى ميان مسطح كردن قبر و روايت أبى الهياج نيست؛ زيرا كه منظور روايت صاف كردن قبر و برابر كردن آن بازمين نيست . بلكه مراد مسطح كردن در مقابل تسنيم است ، و اين معنا را از جمع ميان روايات به دست مى‏آوريم.
‏ ج - روش مسلمانان اين بوده كه روى قبرها بنا مى‏ساختند:
‏ 1 - بناى حجره شريف نبوى.
‏ 2 - قبور ائمه بقيع كه در سال 1345 ه' ق به دست وهابيان تخريب گرديد.
‏ 3 - قبر ابراهيم فرزند رسول‏اللّه ( ص ) در خانه محمدبن زيدبن على بود و به دست وهابيان تخريب گرديد.
‏ 4 - بناى مسجد ، روى قبر حمزه( ع ) . در اوايل قرن دوم هجرى و به دست وهابيان تخريب گرديد.
‏ 5 - بناى قبر سعد بن معاذ - اين قبر در منزل ابن افلح بود و در زمان عمربن عبدالعزيز بر روى آن گنبد ساختند . وفاء الوفا ، ج‏2 ، ص‏545.
‏ 6 - بنا بر روى قبر باهلى (سال 275 ه' .) در بصره . سير اعلام النبلاء ، ج‏13 ، ص‏285.
‏ 7 - بنا بر روى قبر امير مؤمنان حضرت على‏بن ابى طالب ( ع ) در قرن دوم . موسوعة العتبات 6 ، 97.
‏ 8 - بنا بر روى قبر سلمان فارسى . تاريخ بغداد ، ج‏1 ، ص‏163.
‏ 9 - بنا بر روى قبر ابوعوانه (سال 316 ه' .) . سير اعلام النبلاء ، ج‏14 ، ص‏419.
‏ خلاصه ، سيره مسلمين؛ چه شيعه و چه سنى بر اين بوده است كه بر قبور بزرگان دين حرم و بارگاه بسازند و اين سيره در تمام بلاد اسلامى همچنان ادامه دارد . قبور ائمه اطهار ( ع ) در نجف و كربلا و كاظمين و سامرا و مشهد و قبور بزرگان اهل سنت؛ ابو حنيفه و عبدالقادر در بغداد و بخارى در سمرقند و . . . شاهد بر مدّعى است ، تنها وهابيان هستند كه در حجاز با اين سيره مسلمين به مخالفت برخاسته‏اند.

اولاً - اين روايت با سيره قطعيه مسلمين منافات دارد؛ چنانكه در پاسخ پرسش پيش روشن شد.
‏ ثانياً - سند اين روايات ، جاى بحث دارد؛ زيرا در سند آن ابوالزبير - محمد بن مسلم آمدى - قرار گرفته و علماى رجال و حديث اهل سنت چون احمد بن حنبل و ابن عيينه و شعبه و ابو حاتم ، او را ضعيف مى‏دانند تهذيب الكمال 26 : 407.
‏ و همچنين در سند آن حفص بن غياث است و علماى رجال همچون يعقوب بن شيبه درباره او نظر منفى دارند تهذيب‏التهذيب 2 ، 360 - تاريخ بغداد 8 ، 199 - سير اعلام النبلاء 9 ،31 .
‏ و باز در سند اين روايات ، شخصى بنام ربيعه است كه ازدى وابن أبى شيبه و ساجى در باره او تأمل دارند . تهذيب التهذيب 9 ، 143 ، ميزان الاعتدال 3 ، 545 ، تهذيب‏الكمال 18 ، ص 483 . و بالاخره تمامى طرق و اسناد اين روايات ، مورد اشكال است . به ص 182 «الوهابيه ، دعاوى وردود» مراجعه شود .

به چند دليل بايد گفت خير:
‏ الف - طبق روايات اهل سنت ، پيامبر( ص ) شبى مى‏خواست وارد قبر و يا قبرستانى شود كه دستور داد چراغ روشن كردند . الجامع الصحيح ، ج‏3 ، ص‏372.
‏ ب - سيره و روش مسلمين همواره بر اين بوده كه بر روى قبور بعضى از صحابه و صلحا چراغ و به اصطلاح قنديل روشن مى‏كرده‏اند:
‏ * قنديل بر روى قبر ابو ايوب انصارى ، در قرن چهارم . تاريخ بغداد ، ج‏1 ، ص‏154.
‏ * قنديل بر روى قبر زبيربن عوام ، در قرن چهارم . المنتظم ، ج‏14 ، ص‏383.
‏ * قنديل بر بارگاه حضرت موسى بن جعفر ( ع ) ، اوايل قرن پنجم . وفيات الاعيان ، ج‏5 ، ص‏310.
‏ ج - حديث «لَعَنَ‏اللَّهُ الْمُتَّخذينَ عَلَيها الْمَساجِدَ وَالسُرُج» مورد اشكال سندى است؛ زيرا راوى آن «ابو صالح» است كه از نظر اهل سنت ضعيف و مردود مى‏باشد و شارحان اين حديث گفته‏اند: نهى در اينجا «ارشادى» است نه «مولوى» چنانكه سِنْدى و عزيزى و على‏ناصف و شيخ حنفى بدان اشاره كرده‏اند . شرح الجامع الصغير ،ج‏3 ، ص‏198 ؛ سنن نسائى ، ج‏4 ، ص‏95 ؛ التاج ، ج‏1 ، ص‏381.

آرى ، اگر نذر براى خدا باشد و اهداى ثواب براى صلحا و مؤمنان ، همانگونه كه در ميان شيعه رايج است ، به چند جهت جايز مى‏باشد:
‏ الف - احاديثى از كتب اهل سنت دلالت بر جواز دارد: «عن ثابت بن الضحاك ، عَنِ النَّبيّ( ص ) إنّ رجلاً سأله انّه نذر أن يذبح ببوانة ، فأتى‏ رسول اللّه فاخبره . فقال هل كان فيها وثن من أوثان الجاهلية يُعبد؟ قالوا: لا ، قال: هل كان فيها عيد من اعيادهم؟ قالوا: لا ، قال رسول اللّه( ص ) اوف بنذرك فانّه لا وفاء لنذر في معصيةاللّه و لا فيما لا يملك ابن آدم» . ابو داود ، ج‏3 ، ص‏238.
‏ ثابت بن ضحاك مى‏گويد : شخصى از پيامبر ( ص ) سئوال كرد ؛ نذركرده‏ام گوسفندى را در محلى بنام بوانه - در نزديكى ساحل - ذبح كنم ، آيا اين نذر صحيح است؟ پيامبر ( ص ) فرمود: آيا در آن مكان در زمان جاهليت بتى پرستش مى‏شد؟ عرض كرد: خير - فرمود : آيا در آنجا محل به پا داشتن يكى از اعياد جاهليت بود ؟ عرض كرد ، خير فرمود : به نذر خود وفا كن ، يعنى در همانجا گوسفندى را ذبح كن - زيرا فقط در دو مورد نذر كردن صحيح نيست؛ 1 - نذر در معصيت خداوند 2 - نذر در موردى كه ملك خود نباشد.
‏ اگر نذر ، طبق روال جاهليت؛ يعنى براى بت و اعياد كفار نباشد ، وفاى به نذر لازم است . هر چند شيعه رجحان نذر را شرط مى‏داند و قربانى در مكانى كه قبلاً بتكده بوده ، راجح نيست ، اما على اىّ حال اهل سنت كه اين قبيل احاديث رانقل مى‏كنند نذر در مشاهد مشرفه و هديه به صلحا و مؤمنان را به طريق اولى بايد صحيح بدانند.
‏ ب - عزامى شافعى در تأييد اين نذرها مى‏گويد: كسى كه در وضع نذر مسلمين تحقيق كند ، چنين به دست مى‏آورد كه قصدشان از اين قربانى ها و نذرها براى مردگان جز صدقه از طرفشان و اهداى ثواب براى آنان ، چيز ديگرى نيست و اجماع اهل سنت بر اين است كه صدقه زنده‏ها براى مردگان سودمند و واصل است . و احاديث در اين زمينه بسيار است . سپس عزامى به يك حديث اشاره مى‏كند:
‏ سعد از پيامبر( ص ) پرسيد: مادرم فوت شده و يقين دارم كه اگر زنده بود ، صدقه‏اى مى‏داد . آيا اگر من از طرف او صدقه دهم سودى به‏حالش خواهد داشت؟ حضرت فرمود: آرى ، پرسيد: كدامين صدقه سودمندتر است؟ فرمود: «الماء» پس سعد چاهى را حفر كرد و آن را صدقه براى مادر خود قرار داد . فرقان القرآن ، ص‏133.
‏ ج - قبرهايى از مسلمانان بوده و هست كه معروف به قبور نذور است و مسلمين براى آنان نذرها مى‏كردند.
‏ * قبر البستى در مراكش * قبر النذور در بغداد * قبر احمد البدوى . نيل الابتهاج ، ج‏2 ، ص‏62 ؛ المواهب اللدنيه ، ج‏5 ، ص‏346 ؛ تاريخ بغداد ، ج‏1 ، ص‏123.

به يقين جايز است ، زيرا:
‏ الف - اصل در اشياء ، اباحه و جواز است ، مگر دليلى بر خلاف آن بيايد.
‏ ب - نص قرآن نيز تشويق به تعظيم شعائر كرده است.
‏ ج - روش مسلمانان از گذشته تا كنون ، بر به پاداشتن مراسم ولادت پيامبر ( ص ) و جشن و سرور بوده ، چنانكه قسطلانى و دياربكرى بدان اشاره كرده‏اند . تاريخ الخميس ، ج‏1 ، ص‏323 ؛ المواهب اللدنيه ، ج‏1 ، ص‏27.
‏ د - روش معمول ميان خواص و عوام اهل سنت ، اقامه عزا و ماتم براى مردگان بوده ، چنانكه ذهبى درباره فوت جوينى (متوفاى 478 ه' .) مى‏نويسد:
‏ «غلقت الأسواق ورثي بقصائد وكان له نحو من أربع مأة تلميذ ، اقاموا حولاً و وضعت المناديل عن الرووس عاماً بحيث ما اجترأ أحد على ستر رأسه وكانت الطلبة يطوفون في‏البلد نائحين عليه مبالغين في الصياح والجزع» . سير اعلام النبلاء ، ج‏8 ، ص‏468.
‏ «بازارها تعطيل شد و مرثيه‏هايى درباره او خوانده شد . او چهارصد شاگرد داشت كه اينان يك سال عزادارى كردند و عمامه‏ها را از سر - به عنوان احترام - تا يك سال برداشتند . اين شاگردها در سطح شهر به حالت دسته جات به حركت در آمدند و نوحه سرايى مى‏كردند و با صداى بلند به عزادارى مى‏پرداختند .»
‏ و درباره تشييع جنازه عبدالمؤمن (متوفاى 346 ه' .) مى‏نويسد:
‏ «فغشينا اصوات طبول ، مثل ما يكون من العساكر حتى ظنَّ جمعنا أنّ جيشاً قد قدم» . سير اعلام النبلاء ، ج‏15 ، ص‏481.
‏ « صداى زدن طبل ها هر صدايى را تحت الشعاع قرار داده بود ، البته همانند آنچه كه در ارتش انجام مى‏گيرد - مارش عزا - سر و صدا آنچنان بود كه ما گمان كرديم لشگرى يورش برده است .»
‏ و در مورد مرگ ابن جوزى (ت 597 ه' .) مى‏نويسد:
‏ «و باتُوا عند قبره طول شهر رمضان يختمون الختمات بالشمع والقناديل . . . و اصبحنا يوم‏السبت عملنا العزاء و تكلمت فيه و حَضَر خلق عظيم و عملت فيه المراثي» . سير اعلام النبلاء ، ج‏18 ، ص‏379.
‏ «در كنار قبر او تمامى ماه رمضان را ماندند و چندين قرآن ختم كردند و به همراه خود شمع و قنديل آورده بودند چون شنبه صبح شد مراسم عزادارى به پا داشتيم و سخنرانان ، سخن گفتند و جمع زيادى شركت كردند و مرثيه خوانى انجام شد».

بلى ، از آن جمله:
‏ الف - ابن جريج اموى شيخ بخارى كه اهل سنت نسبت به ثقه بودنش اجماع دارند و همه صحاح سته از او حديث نقل مى‏كنند ، شصت و يا هفتاد و بلكه نود زنِ متعه داشت.
‏ ذهبى مى‏گويد: «هو أحد الأعلام الثقات . . و هو مجمع على ثقته مع كونه تزوّج نحواً من سبعين امرأة نكاح متعة كان يرى‏ الرخصة في ذلك و كان فقيه أهل مكة في زمانه» . ميزان الاعتدال ،ج‏2 ، ص‏659 ؛ تهذيب التهذيب ،ج‏6 ، ص‏360.
‏ «ابن جريج يكى از عالمان مورد وثوق و وثاقت او مورد اتفاق اهل سنت است . ضمن اينكه او هفتاد زن متعه - نكاح موقت داشت . نظر او رخصت و جواز نكاح موقت بود . او فقيه اهل مكه در زمان خود بود .»
‏ ب - بزرگان صحابه ، چون عبداللّه بن عباس ، جابر بن عبداللّه انصارى ، عمران‏بن حصين ، ابو سعيد خدرى وامير مؤمنان على( ع ) ، اين عمل را جايز مى‏دانستند.
‏ ج - خود عمربن خطاب با صراحت مى‏گويد: «كانتا عَلى‏ عهد رسول‏اللّه و أنا اُحَرِّمهما وَ اُعاقب عليهما».
‏ « دو چيز در زمان پيامبر ( ص ) حلال بوده ولى من آن را تحريم و بر آن تعيين عقوبت مى‏كنم».
‏ چنانكه قوشچى در شرح تجريد ، صفحه 484 ، اين جمله را از او آورده و تحليل و توجيه شگفتى كرده است!
‏ د - در تاريخ طبرى ج‏2 ، ص 579. آمده است كه اين نهى از عمر بوده و عمران بن سواده بر او وارد شده و ناراحتى و اعتراض مردم به عمر درباره منع از متعه و چند خبر ديگر را به آگاهى او رسانده است.
‏ ه' خود عمربن خطاب در هيچ موردى اشاره به اين معنا ندارد كه پيامبر( ص ) منع و يا نهى و يا تحريم كرده است ، بلكه مى‏گويد : «أَنَا اُحَرِّمُهُما . . .».
‏ و - تنها روايتى - به تعبير آنان صحيحه كه به آن استناد مى‏كنند كه پيامبر( ص ) متعه را تحريم كرده ، همان حديث سبره است و او اصلاً معروف و شناخته شده نيست و در هيچ كتاب رجالى - خارج از روايتى كه نقل كرده سخنى از او به ميان نياورده اند .

الف : چون شيعه آن را حرام و هيچيك از مذاهب اهل سنت آن را واجب ندانسته‏اند بلكه آن را عملى مستحب و نزد بعضى ديگر در نمازهاى واجب ، مكروه شمرده‏اند مثلاً رييس مذهب مالكى نماز خواندن دست بسته را مكروه مى‏داند و ظاهراً همه صحابه دست باز نماز مى‏خواندند تا عمر اين بدعت را گذاشت . و عبداللّه بن زبير - از صحابه - و حسن بصرى و ابن سيرين - از تابعين - و ليث بن سعد و ابراهيم نخعى از اتباع تابعين قائل به ارسال بودند.
‏ ب : پيامبر ( ص ) در نماز اين كار را نمى‏كردند
‏ قرطبى مى‏گويد: «اختلف العلماء في وضع اليدين أحدهما على الأخرى في الصلاة فَكَرِهَ ذلك مالك في‏الفرض وأجازه في النفل و رأى قوم أنّ هذا من سنن‏الصلاة و هم الجمهور ، والسبب في اختلافهم أنَّهُ قد جاءت آثار ثابتة نقلت فيها صفة صلاته عليه الصلاة والسلام ، ولم ينقل فيها انّه كان يضع يده اليمنى على اليسرى‏ وثبت ايضا أنّ الناس كانوا يؤمرون بذلك» . بداية المجتهد ، ج‏1 ، ص‏136.
‏ « يعنى درباره دست روى دست گذاشتن در نماز ميان علما اختلاف شده است ، مالك آن را در نمازهاى واجب مكروه و بعضى ديگر جزو آداب و سنن نماز دانسته‏اند . و اين نظر جمهور اهل سنت است . و علت اين اختلاف نظر اين است كه رواياتى صحيح به ما رسيده است و نماز خواندن پيامبر ( ص ) راتوصيف مى‏كند و در آن نقل نشده است كه پيامبر ( ص ) دست راست روى دست چپ مى‏گذاشت و از طرفى به مردم امر مى‏شد كه در نماز دست روى دست بگذارند .»
‏ ج - عمده دليل جمهور ، روايت بخارى و مسلِم است.
‏ * روايت بخارى: «عن ابى حازم عن سهل بن سعد قال: كان الناس يؤمرون أن يضع الرجل اليد اليمنى‏ على ذراعه اليسرى‏ في الصلاة قال ابوحازم لا أعلمه إلاّ أن ينمى‏ ذلك الى النَّبيّ» صحيح بخارى ، ج‏1 ، ص‏135.
‏ « ابو حازم از سهل بن سعد نقل مى‏كند: مردم مأمور مى‏شدند كه - مرد در نماز دست راست خود را بر ذراع چپ قرار د هند .

‏ ابو حازم مى‏گويد: اين مطلب را صحيح نمى‏دانم مگر اينكه امر كننده آن پيامبر ( ص ) باشد».
‏ نكته : روشن نيست كه چه كسى مردم را به اين عمل امر كرده است؟ آيا عمر بوده و يا كس ديگر و چنانكه از عينى ، شارح بخارى به دست مى‏آيد ، اين روايت مرسل است . عمدة القارى 5 : 278 . وهمچنين ازسيوطى . التوشيح على الجامع الصحيح ، ج‏1 ، ص‏463 و نيل الأوطار ، ج‏2 ، ص‏187.
‏ * عن علقمة بن وائل و مولى لهم انهما حدثاه عن اَبيه وائل بن حجر أنّه راى النبي( ص ) رَفَع يَدَيهِ حين دخل الصلاة . . . ثمّ وضع يده الُيمْنى‏ عَلى الْيُسْرى‏» صحيح مسلم ، ج‏1 ، ص‏150.
‏ اين روايت هم مرسل است؛ زيرا كه اهل سنت روايت علقمة بن وائل از پدرش را مرسل مى‏دانند.
‏ ابن حجر از ابن معين نقل مى‏كند: «علقمة بن وائل عن أَبيه مرسل» . تهذيب‏التهذيب ، ج‏7 ، ص‏247 ؛ تهذيب‏الكمال ، ج‏13 ، ص‏193 .
‏ د - اهل بيت پيامبر ( ع ) از آن نهى كرده و گاهى بعنوان «لا تفعل ذلك التكفير» و گاهى به عنوان «يفعل ذلك المجوس . . .» از فعل آن جلوگيرى كرده‏اند و طبق بعضى از نقل‏ها ريشه آن به اسراى عجم منتهى مى‏شود و خليفه ثانى اين عمل را پسنديد و دستور داد در نماز آورده شود . جواهر الكلام ، ج‏11 ، ص 19 ؛ مصباح الفقيه ، ص‏402.

اصل نوافلِ شبهاى ماه رمضان بيست و يا سى ركعت است و تا اينجا ميان فريقين اختلافى نيست ،آنچه مورد اختلاف است ، جماعت خواندن آن است . طبق نقل بخارى از عمربن‏خطاب ، ايشان مردم را وادار به جماعت كرد و نام آن را بدعت گذاشت:
‏ «فقال عمر: إنّي أرى‏ لو جمعتُ هولاء عَلى‏ قارى‏ءغ واحد ، لكان أمثل ، ثمّ عزم فجمعهم عَلى‏ اُبيّ‏بن كعب ، ثمّ خرجت معه ليلة اخرى والناس يصلّون بصلاة قارئهم . فقال عمر: نعم البدعة هذه . . .» بخارى ، ج‏1 ، ص‏342.
‏
‏ « عمر گفت : نظر من اين است كه اگر اينها - نماز گزارها - را بر يك امام جماعت قرار دهم بهتر است پس بر اين معنى تصميم گرفت: و ابى بن كعب را مأمور اقامه جماعت كرد.
‏ راوى مى‏گويد سپس در شب ديگرى به همراه عمر بيرون آمدم مردم را ديدم كه به همراه يك شخص - امام جماعت - نماز مى خوانند.
‏ عمر گفت: اين كار عجب بدعت خوبى است».
‏ قسطلانى مى‏گويد: عمر از آن با تعبير «بدعت» ياد كرد؛ چون پيامبر( ص ) براى مردم به جماعت خواندن - نماز تراويح - را بيان نكرده بود و در زمان ابوبكر نيز نبوده است . ارشاد السارى، ج 4 ، ص 656.
‏ و عينى مى‏گويد : عمر تعبير « بدعت » آورد ، چون پيامبر ( ص ) جماعت را براى اينان تشريع نكرد و در زمان ابوبكر هم نبود . عمدة القارى ، ج‏11 ، ص‏126.
‏ قلقشندى مى‏گويد : عمر اوّلين كسى است كه جماعت رمضان را تشريع كرد و آن در سال چهارده هجرى بود . مأثر الانافة فى معالم الخلافة ، ج‏2 ، ص‏337.

مسلماً هر بدعتى ، ضلال و گمراهى است؛ «وَكُلُّ ضلالٍ في‏النار» ، پس تقسيم بدعت به «حسن» و «غير حسن» را بسيارى از علماى اهل سنت مردود شمرده‏اند؛ مانند شاطبى و ابن رجب حنبلى و غامدى از نويسندگان معاصر عربستان در كتاب «حقيقة البدعة و احكامها» مى‏نويسد: «القول بحسن بعض البدع مناقض للأدلّة الشرعية الواردة في ذمّ عموم البدع . ذلك أن النصوص الذامّة للبدعة والمحذرة منها جاءت مطلقة عامة و على كثرتها لم يرد فيها استثناء البتة و لم يأت فيها ما يقتضي أنّ فيها ما هو حسن مقبول عنداللّه . . . على‏ انّ القاعدة الكلّية في ذمّ البدع لا يمكن أن يخرج عن مقتضاها فرد من الأفراد» . ج‏1 ، ص‏138.
‏ «اينكه بگوييم بعضى از بدعتها حسن و نيكو است اين مطلب با ادلّه شرعى كه تمامى بدعتها را مذموم مى‏داند ، تناقض دارد ، زيرا نصوصى كه بدعت را مذمت مى‏كند و مردم را از آن برحذر مى‏كند عام است و مطلق و بدعتى از آن استثنا نشده است و دليلى هم نيامده كه بگويد بعضى از بدعتها حسن است و نزد خداوند مقبول است . و اصولاً آن قاعده كلى كه در مذمت بدعت وارد شده ممكن نيست از دايره آن ، فردى از آن خارج شود .»

اين نسبت از نظر شيعه مسلماً دروغ است و از نظر علماى اهل سنت نيز ثابت نيست؛ چنانكه در اين‏باره بيهقى چهار يا پنج روايت نقل كرده و خودش سند همه را ضعيف مى‏داند و با تحقيق در روايات ، به يك روايت كه سند آن صحيح باشد برخورد نكرده‏ايم.
‏ افزون بر اين ، ثابت نشده است كه خودِ عمربن خطاب نيز نماز تراويح را خوانده باشد ! و عبداللّه بن عمر نيز به شدت از آن نهى مى‏كرد . امير المؤمنين ، على( ع ) نيز به هنگام خلافت در كوفه با اين مظهر مخالفت كرد و معارض اقامه آن بود.
‏ «لَمَّا كَانَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ( ع ) بِالْكُوفَةِ أَتَاهُ النَّاسُ فَقَالُوا لَهُ اجْعَلْ لَنَا إِمَاماً يَؤُمُّنَا فِي رَمَضَانَ فَقَالَ لَهُمْ لا وَ نَهَاهُمْ أَنْ يَجْتَمِعُوا فِيهِ فَلَمَّا أَمْسَوْا جَعَلُوا يَقُولُونَ ابْكُوا رَمَضَانَ وَا رَمَضَانَاهْ . . .» سرائر ، ج‏3 ، ص‏639.
‏ « زمانى كه امير مؤمنان على ( ع ) در كوفه بودند مردم كوفه به خدمت حضرت آمده و امام جماعت براى نماز تراويح كردند ، حضرت جواب منفى داد و آنان را از اقامه نوافل شبهاى ماه رمضان به جماعت نهى كرد . چون شب هنگام فرا رسيد به هم ديگر مى‏گفتند بر رمضان گريه كنيد واى بر رمضان.

 به دلايلى كه در ذيل مى‏آيد ، جزو اذان نبوده است:
‏ الف - روايت صحيحى كه اهل سنت نقل مى‏كنند ، روايت محمد بن اسحاق است و در آن ، «الصَّلاةُ خَيرٌ مِنَ النَّوم» وجود ندارد . نيل الأوطار ، ج‏2 ، ص‏37.
‏ ب - سعيد بن مسيب با صراحت مى‏گويد: «ادخلت هذه الكلمة في صلاة الفجر» . نيل الأوطار ، ج‏2 ، ص‏37.
‏ ج - امام مالك در «موطأ» تصريح مى‏كند كه اين عبارت به امر عمربن خطاب به اذان صبح ضميمه شد:
‏ «عن مالك: أنّه بَلَغَهُ انّ الْمُؤَذِّنُ جاءَ اِلى‏ عُمَرَ بنَ الْخَطّابَ يُؤْذنه لِصَلاة الصّبح ، فَوَجَدَهُ نائِماً فَقالَ: الصَّلاةُ خَيرٌ مِنَ النَّومِ فَاَمَرَهُ عُمَرُ أن يجعَلَها في نِداء الصّبح» . الموطا ج‏1 ، ص 72. ‏

‏ «مالك مى‏گويد مؤذن نزد عمر آمد تا داخل شدن وقت نماز صبح را به او خبر دهد ولى او را خفته يافت لذا فرياد برآورد : «الصلاة خير من النوم؛ «نماز از خوابيدن بهتر است . عمر دستور داد تا اين جمله را در اذان صبح قرار دهند .»
‏ د - شافعى آن را مكروه و در يكى از دو قول آن را بدعت مى‏داند و شوكانى مى‏گويد : «لَو كانَ لما انكره عَلِيّ وابنُ عُمَر وَطاوس» . نيل الأوطار ، ج‏2 ، ص‏38.
‏ يعنى اگر جزو اذان بود هرگز حضرت على ( ع ) و عبداللّه بن عمر و طاووس به آن اعتراض نمى‏كردند.
‏ ه' ابن‏جريج از عمربن حفص نقل مى‏كند كه سعد ، نخستين كسى بود كه در خلافت عمربن خطاب جمله «الصَّلاةُ خَيرٌ مِنَ النَّومِ» را سر داد . مصنف عبدالرزاق ، ج‏1 ، ص‏474.
‏ و - ابن حزم مى‏گويد: «لا نقول بهذا - الصَّلاةُ خَيرٌ مِنَ النَّومِ لأنَّهُ لم يأت عن رسول اللّه( ص )» . المحلى ، ج‏3 ، ص‏16 0. ‏

‏ يعنى ما اين جمله را در اذان نمى‏گوييم؛ زيرا كه از پيامبر ( ص ) به ما نرسيده است.

طبق روايت صحيح از ابن عمر و ابو امامة بن سهل بن حنيف ، اينان ( حتى پس از اينكه اين جمله از اذان حذف گرديد ) در اذان خود آن را مى‏آوردند . المحلى ، ج‏3 ، ص‏160.
‏ بيهقى هم روايتى از امام زين‏العابدين ( ع ) نقل مى‏كند كه ايشان اين جمله را در اذان مى‏آورد و مى‏فرمود: اذان اول اين است ! السنن الكبرى ، ج‏1 ، ص‏624.
‏ همچنين حسن‏بن يحيى‏بن الجعد و زيد بن ارقم و شافعى - در يكى از دو قول خود اين جمله را ذكر مى‏كرد . نيل الأوطار ، ج‏2 ، ص‏39 ، البته اين شيوه بحث از ديدگاه اهل سنت است .

‏ ج - در توضيح رجعت بايد گفت:
‏ الف - مراد از «رجعت» ، بازگشت جمعى از مؤمنان و جمعى از كفار به دنيا در دوران ظهور امام زمان ( ع ) است و اين امر محال نيست و ده ها بلكه صدها روايت بر آن وارد شده است و از اعتقاد به آن مشكلى پيش نمى‏آيد ولى بعضى از اهل سنت در ردّ و انكار آن ، پافشارى مى‏كنند.
‏ ب - رجعت در امت هاى پيشين ، نمونه‏هاى بسيار دارد:

‏ 1 - رجعت هفتاد نفر از قوم موسى.
‏ 2 - رجعت هزاران نفر پس از مرگ { أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ خَرَجُوا مِنْ دِيَارِهِمْ . . .} بقره : 243. .
‏ يعنى : آيا نديدى به سوى آنانكه بيرون رفتند از خانه‏هايشان و ايشان هزاران بودند ، از ترس مرگ ، پس گفت ايشان را خدا كه بميريد ، سپس آنان را زنده كرد.
‏ او كالذى مر على قرية . بقره : 259 .
‏ 3 - رجعت عزير بعد از صد سال.
‏ 4 - رجعت سام بن نوح به دنيا.
‏ 5 - رجعت فرزندان ايّوب . رجوع شود به: الدرّ المنثور ، ج‏5 ، ص‏316 ؛ جامع البيان ، ج‏16 ، ص‏42 ؛ تفسير نيشابورى ، ص‏44 ؛ الشيعه و الرجعه ، ج‏2 ، ص‏154 تأليف مرحوم آيت‏اللّه شيخ محمد رضا طبسى . رجعت از نظر شيعه: 28 .
‏ 6 - رجعت يوشع ، اليسع ، اشموئيل . تاريخ طبرى ، ج‏1 ، ص‏280 ؛ مختصر تاريخ دمشق ، ج‏11 ، ص‏170 ؛ الكامل فى‏التاريخ ، ج‏1 ، ص‏154.
‏ ج - در اسلام نيز نمونه‏هاى زيادى از رجعت وجود داشته است و كسانى ، پس از مرگ ، به دنيا بازگشتند . ابن ابى‏الدنيا از علماى عامه (متوفاى 208 ه' .) در اين زمينه كتابى نوشته به نام «مَن عاش بعد الموت» كه در عربستان چاپ شده و شرح حال نمونه هايى از كسانى را كه بعد از مرگ زنده شده‏اند ، جمع آوردى كرده است . اينك چند نمونه از آن را مى‏آوريم:
‏ 1 - رجعت زيدبن خارجه.
‏ 2 - رجعت جوانى از انصار.
‏ 3 - رجعت مردى از مقتولين مسيلمه.
‏ 4 - رجعت ابن خراش.
‏ 5 - رجعت يكى از بستگان - دايى - ابن ضحاك.
‏ 6 - رجعت رؤبه دختر بيجان.
‏ 7 - رجعت شخصى از بنى‏جُهينه.
‏ و نمونه‏هاى ديگر . ..
‏ و نيز حديثى از پيامبر ( ص ) نقل مى‏كنند كه: «ليأتينّ عَلى‏ أمّتي ما أتى‏ بَنِي‏إِسْرَائِيلَ حَذْوَ النَّعْلِ بِالنَّعْلِ» . ترمذى ، ج‏5 ، ص‏26.
‏ يعنى: آنچه بر سر امت هاى پيشين آمد بر سر امت من نيز بدون كم و كاست خواهد آمد.
‏ بخارى مى‏گويد: عَنِ النَّبيّ( ص)
‏ « لتتبعنّ سنن من كان قبلكم شِبراً بِشِبرٍ و ذراعاً بذراعٍ حتّى لو دخلوا في جُحر ضب لأتبعتموهم فقالوا يا رسول‏اللّه اليهود و النصارى؟ قال: فمن إذن» . بخارى ، ج‏4 ، ص‏264.
‏ « تمامى سنتهاى پيش را وجب به وجب و ذراع به ذراع دنبال خواهيد كرد . و حتى اگر به لانه سوسمارى وارد شده باشند شما هم آنان را دنبال خواهيد كرد . عرض كردند يا رسول اللّه منظور شما از پيشينيان يهود و نصارى هستند فرمود ، آرى ، چه كسى غير از آنان را قصد دارم؟!
‏ بالأخره - در اين زمينه ، از ائمه طاهرين بيش از پانصد روايت رسيده است . اضافه بر آيات شريفه‏اى كه به رجعت تفسير شده است . الشيعة و الرجعة ، ج 2 ، ص 161.
‏ علامه طباطبايى مفسر بزرگ شيعه درباره رجعت مى‏فرمايد: «اگر در اين زمينه به كاوش بپردازى ، بسيارى از آياتى را مى‏يابى كه از ائمه طاهرين به قيامت و گاهى به رجعت و گاهى به ظهور امام( ع ) تفسير كرده‏اند ، و اين نيست مگر به لحاظ وحدت سنخيت بين اين سه معنا . وليكن چون مردم در حقيقت قيامت بحث نكرده‏اند و در زمينه كشف از هويت و واقعيت اين روز عظيم به تحقيق وسيعى نپرداخته‏اند ، در معناى اين روايات اختلاف پيدا كرده و بعضى آن را رد و طرح كرده‏اند - و حال آنكه بيش از پانصد روايت است . و بعضى ديگر آن را تأويل كرده و حال آنكه آنها در كمال ظهور و يا صراحتند.
‏ و بعضى ديگر آنرا بدون هر گونه اظهار نظرى نقد كرده‏اند . . . تفسير الميزان ، ج 2 ، ص 108.
‏ علامه طباطبايى بحث مفصلى را مطرح مى‏كند كه از حوصله اين جزوه خارج است.

 آرى جريان جسارت به پاره تن رسول الله يعنى سيده نساء العالمين حضرت صديقه طاهره فاطمه زهراء روشن‏تر از اين است كه نياز به شواهد و ادله باشد و مؤلفان كتب حديث و تاريخ و رجال از اهل سنت با اينكه بناى بر سانسور و بعضاً پنهان داشتن حقايق داشته‏اند ، باز هم نتوانسته‏اند تمامى آنچه را كه اتفاق افتاد مخفى كنند لذا با شرمندگى و احتياط هر يك به گوشه‏اى از آن فاجعه اشاره كرده‏اند؛ بعضى به آوردن آتش توسط خليفه ثانى ،«و معه قبس من نار» تاريخ طبرى ، ج 3 ، ص 101؛ مصنف ابن ابى شيبه ، ج 7 ، ص 432؛ العقد الفريد ، ج 4 ، ص 260 ، چاپ مصر سال 1381 ه' ، انساب الاشراف ، ج 2 ، ص 268 .
‏ بعضى ديگر به محاصره و حمله مسلحانه به خانه حضرت فاطمه ( س )؛ «ثم قام عمر ، فمشى و معه جماعة حتى اتوا باب فاطمة . . .و بقى عمر و معه قوم فاخرجوا علياً . . .» الامامة و السياسة ، ج‏1 ،ص‏12 .
‏ گروهى هم به سقط جنين و لگد زدن عمر بن الخطّاب به فاطمه زهرا اشاره كرده‏اند؛
‏ «ان عمر رفَسَ‏فاطمة حتى أسقطت محسناً» سيراعلام النبلاء ، ج 15 ، ص 578؛ لسان الميزان ، ج 1 ، ص 373؛ ميزان الاعتدال ، ج 1 ، ص 139 .
‏ و عده‏اى به هتك حرمت ايشان و شكسته شدن استخوان پهلو و پايمال كردن حقوق و ارث ايشان اشاره دارند ، «و قد دخل الذل بيتها و انتهكت حرمتها و غصب حقها و منعت ارثها ، و كسر جنبها ، و اسقطت جنينها» فرائد السمطين ، ج 2 ، ص 34؛ جوينى شافعى ، متوفى سال 722 ، او شيخ و استاد شمس‏الدين ذهبى است .
‏ گروهى ديگر به عذر خواهى عمر و ابوبكر از ايشان بعد از فاجعه - كه خود دليل گويا بر اصل جريان است - اشاره دارند:
‏ «فقال عمر لابى بكر انطلق بنا الى فاطمة ، فانا قد اغضبناها ، فانطلقا جميعاً ، فاستأذنا على فاطمة ، فلم تاذن لهما ، فأتيا علياً فكلمّاه ،فادخلهما عليها فلما قعدا عندها ، حولت وجهها الى الحائط فسلَّما عليها فلم ترد عليهما ، السلام .» الامامة والسياسة ، ج‏1 ،ص‏12 .
‏ «عمر به ابوبكر گفت: برويم به حضور فاطمه زهرا ، زيرا كه ما ايشان را به خشم آورده ، ناراحت كرديم ، پس اذن خواستند ، حضرت فاطمه ( س ) اذن نداد ، خدمت اميرالمؤمنين على ( ع ) آمده و ايشان را واسطه قرار دادند چون وارد منزل و به حضور حضرت زهرا مشرف شدند ، حضرت فاطمه از آن دو روى برگردانيد و جواب سلام آن دو را نداد .»
‏ ذهبى مى‏گويد: «اتى ابوبكر فاستاذن ، فقال علي: يا فاطمة ، هذا ابوبكر ، يستأذن عليك ، فقالت: اتحب ان اذن له؟ قال: نعم ، فاذنت له ، فدخل عليها يترّضاها .» سيراعلام النبلاء ،ج‏2 ،ص‏121 .
‏ «ابوبكر خدمت على بن ابى طالب آمد و طلب اذن براى زيارت و عذر خواهى از حضرت فاطمه را نمود ، حضرت على به فاطمه زهرا فرمود: ابوبكر اذن مى‏طلبد ايشان عرض كرد: آيا دوست دارى به او اذن دهم؟ فرمود: آرى؛ پس ابوبكر اذن يافت و وارد شد ، و شروع به طلب رضايت و عذر خواهى كرد .» دقت كنيد: كه ذهبى جريان عذر خواهى و پشيمانى را چگونه با احتياط و سانسور شديد نقل مى‏كند ، به گونه‏اى براى خواننده و مطالعه كننده اصل جريان و حادثه كاملا روشن و واضح نشود .
‏ بعضى به پشيمانى خليفه اول به هنگام مرگ از يورش به خانه وحى اشاره دارد:
‏ «وددت انى لم اكشف بيت فاطمة و تركته و ان اغلق على الحرب .» المعجم الكبير ، ج‏1 ،ص‏62؛ شماره حديث 43 ، كتاب الاموال بن سلام ص‏174متوفى 224ه$ - ولى اين عبارت را تغيير داده و به جاى آن كلمه «كذا و كذا» آورده است .
‏ «اى كاش خانه فاطمه را رها مى‏كردم وبه آن يورش نمى‏بردم و آن را باز نمى‏كردم هر چند بسته شدن آن بعنوان اعلام جنگ با من باشد .»

البته بعضى از عبارات را تا بحال نتوانسته‏اند تغيير دهند مثلاً در كتاب العقد الفريد ابن عبد ربه اندلسى ، ظاهراً در بعضى از عبارات آن تصرف نكرده‏اند و همان متن موجود است:
‏ «بعث اليهم ابوبكر عمر بن الخطاب ليخرجهم من بيت فاطمة و قال له: ان ابوا ، فقاتلهم فاقبل بقبس من نار على ان يضرم عليهم الدار ، فلقيته فاطمة ، فقالت: يابن الخطاب ، اجئت لتحرق دارنا؟ قال: نعم او تدخلوا فيما دخلت فيه الامة .» العقد الفريد ، ج‏4 ،ص‏260 .
‏ «ابوبكر عمر را براى تعقيب و شكستن تحصن در منزل فاطمه زهرا به آنجا فرستاده و گفت: چنانچه از بيرون آمدن ممانعت كردند با آنها وارد جنگ شو ، پس عمر در حالى كه شعله آتش به همراه داشت تا خانه را بر روى آنان به آتش بكشد . فاطمه زهرا به او برخورد كرد و فرمود: اى پسر خطاب آيا آمده‏اى خانه ما را به آتش بكشى؟!»
‏ گفت: آرى مگر آنكه راه مردم را پيش بگيريد يعنى همانطور كه آنان بيعت كردند شما هم بيعت كنيد ، ولى در كتاب‏هاى ديگر تحريف صورت گرفته است ، ما در اينجا به دو نمونه اشاره مى‏كنيم:
‏ 1 - در معارف ابن قتيبه عبارت زير از آن حذف شده است:
‏ «ان محسناً فسد من زخم قنفذ العدوي .» كفاية الطالب ، ص 413 ، المناقب ، ح 3 ، ص 407 - «يعنى در اثر فشار و حمله قنفذ عدوى ، حضرت محسن سقط گرديد .»
‏ 2 - تحريف در مروج الذهب ، در چاپ ميمنية ج‏3 ،ص‏86 چنين آمده است: عروة بن الزبير در مقام دفاع از كار برادرش چنين مى‏گويد: عبدالله بن زبير ، بنى‏هاشم را در شعب محاصره و تهديد به سوزانيدن كرد ، همانطور كه عمربن الخطاب با بنى‏هاشم به هنگامى كه از بيعت با ابوبكر تخلف كردند چنين كرد؛ يعنى هيزم جمع كرد تا خانه را به آتش بكشد .
‏ ولى در چاپهاى جديد ، اين عبارت حذف شده است . اما با تمام تحريفات ، باز هم كتابهاى فريقين مملو از نقل اين مطالب است ، و اين گونه برخوردها حقيقت را تغيير نمى‏دهد.
‏ راجع به جريان يورش به خانه وحى ، به چند ماخذ و منبع براى نمونه اشاره مى‏شود: اثبات الوصية ص 143 - الوافى بالوفيات ، ج 6 ، ص 17 ، الخطط ، ج 2 ، ص 346 ، الفرق بين الفرق ، ص 148؛ الملل و النحل ، ج 1 ، ص 57؛ الشافى ، ج 4 ، ص 120؛ شرح ابن ابى الحديد ، ج 14 ، ص 193 و ج 2 ، ص 60؛ بحارالانوار ج 28 ، ص 270 و ج 30 ، ص 294؛ تلخيص الشافى ، ج 3 ، ص 156 ، تقريب المعارف ، ص 23؛ الطرائف ، ص 274 - و مأساة الزهراء و دهها كتاب ديگر.
‏ به اميد اينكه بتوانيم در فرصت مناسب اين واقعيات را در جزوه‏اى ويژه گرد آورده و در اختيار علاقمندان قرار دهيم ، و دنباله اين شبهات و پاسخ‏هاى آن را نيز در جزوات ديگر تقديم كنيم